Park van Brussel

• Toegang voor personen met een beperkte mobiliteit
• Speelplein

Van de 11de tot de 18de eeuw was de heuvel van de Koudenberg in Brussel, ten noordoosten van de oude binnenstad, de zetel van de heersende macht. De landsheer van Brussel, het Brabantse hof en daarna het hof van de Bourgondische hertogen en de gouverneurs van de Habsburgers van Spanje en Oostenrijk namen na elkaar hun intrek in het op deze heuvel gebouwde paleis en breidden het geleidelijk aan ook uit. Wellicht grensde van bij het begin al een ‘park’ aan dit majestueuze verblijf van de soevereinen.

De eerste vermelding ervan in geschriften dateert evenwel van de 14de eeuw. Daarbij is er sprake van een wijngaard en een besloten bebost jachtterrein. Na de bouw van de tweede omwalling van de stad breidde Philips de Goede dit park vervolgens nog verder uit met nieuw verworven gronden. Teksten uit de periode van zijn nakomeling, Karel V, zijn hier uitvoeriger over en hebben het over een besloten terrein waar er op wild gejaagd werd, de privétuin van de hertog die 'feuillée’ of ‘labyrinthe’ genoemd werd, wat in feite een verwijzing is naar de aanplantingen die de tuin zijn vorm gaven, alsook een klein park met bloemperken, een wijngaard, een visvijver, een veld voor het organiseren van toernooien en een kaatsbaan.

Aan het begin van de 17de eeuw voegden de aartshertogen Albert en Isabella hier nog diverse rotsstructuren, een grot en waterspelen aan toe.

Het paleis van de Koudenberg werd tijdens de nacht van 3 op 4 februari 1731 echter volledig vernietigd door een brand, waardoor het hof van aartshertogin Maria Elisabeth zich genoodzaakt zag om uit te wijken naar het nabijgelegen ‘Hôtel d’Orange’. Voor een heropbouw van het paleis waren aanzienlijke financiële middelen nodig, die de Oostenrijkse Nederlanden op dat ogenblik niet hadden. Het paleis bleef er dan ook 45 jaar lang als een ruïne bijliggen in afwachting van betere tijden.

In 1775 kwamen de regering van de Oostenrijkse Nederlanden en de Stad Brussel uiteindelijk tot een akkoord: Men zou de ruïnes en het oude park nivelleren om er rond een plein en een groene ruimte een volledig nieuwe wijk op te trekken. Om de financiering van deze werken mogelijk te maken, zou het oude park daarbij voor de helft verkaveld worden.

De architect die voor het hele project werd aangesteld, Barnabé Guimard (hierbij voor het park geholpen door Joachim Zinner), richtte zich qua stijl naar de Oostenrijkse wensen: Een uniforme architectuur die een terugkeer naar het antieke classicisme zou weerspiegelen, zoals de Fransen deze herinterpreteerden. De werken zouden van 1776 tot 1783 duren.

Om de ophoging mogelijk te maken, die als basis voor het nieuwe park zou dienen, werden er 1.220 olmen, beuken en linden gekapt; slechts 435 zouden er blijven staan. De nivellering, het traject van de dreven, de aanplantingen, de bekleding met graszoden van de borders, de aanleg van het achthoekige bekken, de plaatsing van de beelden en de bouw van de Vauxhall namen bijna acht jaar in beslag.

Daarna beschikte Brussel echter eindelijk wel over het park dat, zoals Karel van Lotharingen het wenste “het comfort van het publiek zou vergroten en tegelijkertijd de hoofdstad zou verfraaien en haar zodoende het verblijf van het Hof en de nieuwsgierigheid van buitenlanders waardig zou maken".

Met een decreet van 11 december 1797 droeg de ‘Administration départementale de la Dyle’ (de Belgische provincies waren intussen in 1792 in Franse handen overgegaan) het onderhoud van het Warandepark aan de Stad Brussel over, een taak waarvan laatstgenoemde zich vandaag nog steeds kwijt.

Monumenten

Het Koninklijk Parktheater

Het Parktheater werd in 1872 door de gebroeders Bultos gebouwd, die toen al concessiehouders waren van de Muntschouwburg. Aanvankelijk werden er kindervoorstellingen, circusacts, variététheatervoorstellingen, komische opera’s en operettes opgevoerd, maar later werd het een meer conventionele theaterzaal, gewijd aan klassieke werken of werken van hedendaagse auteurs.

Oorspronkelijk was het een rond gebouw in klassieke stijl, waarin ook luxeboetieks waren ondergebracht en waarvan de gevel op basis van plannen van de architect Louis Montoyer was opgetrokken.

De vele verbouwingen die daarop volgden (de laatste dateert van 2000), breidden het theater vervolgens geleidelijk aan uit en pasten het aan de eisen van decorbouwers en het grote publiek aan. Sinds 1994 is het theater ook beschermd als monument.

De Vauxhall

De idee kwam uit Engeland: In het idyllische kader van een park een aan vermaak gewijd etablissement openen, waar de gegoede klasse van die tijd zich zou kunnen komen amuseren. Dat is wat de gebroeders Bultos zouden doen, die sinds 1777 onder een Turkse tent op een klein perceel in het noordoosten van het park een drankslijterij uitbaatten. Hun vauxhall, waarvan de bouw in 1782 begon, omvat een theater, een grote zaal met Korinthische pilasters die aanvankelijk dienst deed als café en drie kleinere zalen die als restaurant benut werden.

De Stad Brussel werd er in 1818 eigenaar van en verhuurde het café-restaurant aan het Concert Noble, een adellijke sociëteit die bals en concerten organiseerde. Het is aan haar dat we de grote zaal – een soort van primitieve balzaal – aan de achterkant van het theater te danken hebben, die de naam ‘Salle des Cariatides’ meekreeg omwille van de vier beeldhouwwerken van François Rude die de zaal opsmukken.

Vanaf 1871 zouden de gebouwen vervolgens aan de Cercle artistique et littéraire verhuurd worden, die later met de Cercle royal Gaulois zou fuseren, die vandaag nog over de gebouwen beschikt en er aan haar leden voorbehouden ontmoetingen, diners, tentoonstellingen en concerten organiseert.

De kiosk van de Vauxhall

Achter het theater en de Cercle Gaulois geldt het voormalige muziekpaviljoen dat vandaag als privéwoning ingericht is, als unieke getuige in Brussel van een decoratietechniek die gebruikmaakt van houten latwerk. De kiosk werd in 1913 door architect François Malfait in de vorm van een paviljoen met een podium en galerijen opgetrokken met daarboven een koepel 'à l’impériale’ om er in de zomer bals en concerten in de open lucht te organiseren.

De muziekkiosk

Oorspronkelijk bevond de muziekkiosk, die in 1841 door de architect Jean-Pierre Cluysenaar ontworpen werd, zich in het midden van het ronde plein waar later het achthoekige bekken werd aangelegd. Naar aanleiding van die plannen werd de kiosk dan naar een andere, groenere locatie in het park verplaatst. Zelf heeft het achthoekige gebouw een structuur in versierd gietijzer.

Het Bekken van het ronde plein

Het grote bekken dat in 1855 in het midden van het ronde plein werd aangelegd, van waaruit de belangrijkste assen van het park vertrekken, is bedoeld als monument ter ere van het watervoorzieningsysteem dat water afkomstig van bronnen in Braine-l’Alleud aanvoert en van 1853 dateert. Het heeft een diameter van 38 m, de rand is vervaardigd van blauwe steen en het bekken werd ook voorzien van een reeks fonteinen van verschillende grootte.

Het Achthoekige bekken

Dit bekken bevindt zich al sinds 1780 op de tweede open plaats op de axiale dreef van het park. Het heeft een breedte van 24 m en werd voorzien van een platte boord in blauwe steen. Aanvankelijk werd het, net zoals alle fonteinen van de bovenstad, van het nodige water voorzien door de hydraulische installatie van Sint-Joost-Ten-Noode die in 1602 door een Duitse ingenieur gebouwd werd.

Beeldhouwwerken

Het Warandepark is een echte beeldentuin. De meeste van deze beelden zijn daarbij afkomstig van de voormalige doolhof van het hertogelijke paleis en het park van het kasteel van Tervuren dat Karel van Lotharingen had laten aanleggen. De beelden hebben sindsdien nogal te lijden gehad (met name onder de onlusten van 1830) en zijn daarom ondertussen vervangen door kopieën.

De Romeinse keizers

Het gaat hier om 12 marmeren borstbeelden van Romeinse keizers die oorspronkelijk voor de zuilengang van het Hof vervaardigd werden door Laurent Delvaux (1696-1778) en daarna overgebracht werden naar het Tervuren park. Ze bevinden zich aan de rand van het middelste ronde plein.

De Hermen

Een herm is een beeld dat dienst doet als sierstuk in tuinen. Het heeft de vorm van een man, waar men alleen het hoofd en de voeten van kan onderscheiden en wiens lichaam in een blok steen is verdwenen, dat hier met een soort van schubben bedekt is. Op dit ogenblik telt het park 12 zulke beelden aan het begin van de axiale dreef en rond het Achthoekige bekken. De meeste zijn van de hand van Laurent Delvaux, erkend hofmeester, en twee zijn er van Pierre Puyenbroeck (1804-1884).

De jacht (1782)

Gilles-Lambert Godecharle (1750-1835) kreeg de taak van het onderhoud van de beelden van het park in 1795 toevertrouwd. Hij realiseerde echter ook zelf de beeldhouwwerken die de vier toegangen domineren. Boven elk voetstuk animeert een engeltje met bolle wangen in Renaissancestijl een jachttafereel (honden, boog, hoorn, eend, ree, everzwijn, leeuwen, …). De kopieën die we er vandaag kunnen bewonderen, zijn het werk van Pierre Puyenbroeck.

De boodschapper (1997)

Bronzen beeldhouwwerk van Jean-Michel Folon (1934-2005) ter ere van alle verdwenen kinderen dat dankzij een actie van La Libre Belgique niet ver van het speelplein gerealiseerd kon worden.

• Kind dat te drinken aanbiedt (1898)
• Fontein van Alphonse De Tombay (1843-1918) die in 1901 in het park geplaatst werd. Van deze kunstenaar is ook de Leeuw die zijn poot op een wereldbol legt (1895).
• Afgezien van de hermen en de borstbeelden van de keizers is Laurent Delvaux ook de beeldhouwer van twee metaforische beeldhouwwerken die de seizoenen uitbeelden: Flora of De lente en Pomona of De herfst.
• Diana, de godin van de jacht (1670): beeldhouwwerk in wit marmer van Gabriel de Grupello (1644-1730), vernield in 1830 en identiek hermaakt door Pierre Puyenbroeck in 1876. Een ander beeldhouwwerk van dezelfde kunstenaar is de Narcissus, waarvan de kopie van de hand van Albert Desenfans (1845-1938) is.
• De handel en de scheepvaart (1784) en De kunsten en de wetenschap, twee werken in witte steen van Gilles-Lambert Godecharle, waarvan de kopieën van de hand van Isidore De Rudder (1855-1943) en Guillaume Charlier (1854-1925) zijn.
• Apollo (1770) naar de Apollo van Firenze door François-Joseph Janssens (1744-1816).
• Leda (1734), marmeren beeldhouwwerk van Jean-Baptiste Vander Haeghen (1688-1738/40) op een sokkel van blauwe steen.
• Meleager doodt het everzwijn en Adonis gedood door een everzwijn, twee groepen in steen van de hand van Lens de Pierre Lejeune (1721-1790).
• Lucretius die uitademt, borstbeeld in wit marmer dat wordt toegeschreven aan Pierre-François Le Roy (1739-1812).
• De Liefdadigheid, marmeren kopie van Jacques Martin (1877-1950) naar een origineel van Michiel Vervoort (1667-1737) dat vandaag in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België bewaard wordt.
• Gilles-Lambert Godecharle (1881), beeld van Thomas Vinçotte (1850-1925) ter nagedachtenis van de beroemde beeldhouwer dankzij een legaat van diens zoon.
• De boetevaardige Maria Magdalena (1779) van Jérôme Duquesnoy bevindt zich in een kunstmatige grot, achteraan het park.
• De Venus met de spiegel (1832) is een werk van Pierre Puyenbroeck, de Venus met de duiven een werk van Olivier de Marseille (1739-1788), terwijl er niets geweten is over de maker van de Venus met de schelp. Het enige wat erover geweten is, is dat het van het midden van de 18de eeuw dateert en afkomstig is van Nederland.
• Peter de Grote, Tsaar van Rusland. Dit bronzen borstbeeld werd in 1856 door prins Demidoff aan de stad geschonken en bevindt zich achteraan het park. Het borstbeeld verwijst met een knipoog naar de nacht in 1717, waarop de tsaar op bezoek in Brussel een te gul overgoten maaltijd in een kleine fontein in de buurt uitbraakte.